Agpada kadi ti Sarusar ken Agamang?

Ni Leonardo R. Agunoy

AGTAUD a kasla uong dagiti saludsod kadakami no agpada kadi ti sarusar ken agamang? Maysa a kabsatmi a mannurat iti Iloko (agdadamo) ti nagtaudan dayta a saludsod. Makapaisem  a saan dayta a bugas ti saludsod. Ngem, gapu ngata ta addatayon iti agdama a modernization, awan metten ti makitkita a sarusar wenno agamang dagiti pada a mannalon ditoy Kailokuan. Iti biangmi, napintas unay a sungbatan ken ilawlawag batay ti nanumo nga ammomi. Agduma ngamin ti masasao a bengngat (diction) ti tunggal lugar. Adda lugar kas koma ditoy Ilokos, sarusar  ti awagmi (rice granary) idinto nga agamang ti awagna iti sabali a lugar. Adda pay lugar ti Kailokuan a ti awagda iti sarusar, agamang; kamalig, kunada.

Mabalin a nasken a mailawlawag tapno sakbay a  malebganen dagitoy a balikas weno awag iti maysa a banag, agtalinaedto pay laeng nga adda ti pamalatpatan dagiti sumarsaruno a kaputoptan ni Ilokano.

Kas ti balikas a labba (idiay Cagayan ken Ilocos Sur?), ditoy Ilocos Norte, igao/bigao (winiwing basket). Dimi ammo no daydiay bigao, nagtaud iti bilao (iti Tagalog). Ania ketdin, aya, no agkurkurang ti dictionary a basaen wenno tao a mangilawlawag kadagiti balikas a makaunnat iti renren ti muging no dadduma?

Dictionary ti masapul. Bookstore ti pakagatangan kadagita. Adda pay dictionary a magatang?  Dimi ammo. Sapulen dagiti dictionary a kasapulan. Nagadawkami met kadagiti naiggamanmi a dictionary iti nadumaduma a balikas iti Iloko a dimi matarusan idi iti kayatda a sawen. Nakasursurokami met bassit. Nakasuratkami met bassit. Nagisurokami met bassit. Nakaadal met dagiti sinuruanmi iti sangkabassit.

Kalintegan ti agtunton; saan a pakadaksan. Kasla iti panangtunton iti puli a nagtaudan (genealogy) agingga  a  matuntonan amin a kabagian ken saan?  Dagiti masagang a balikas, saan a basta aramaten latta idan no dadduma. Nasken nga ammo no agkabsat, agkasingin, agkasinsin, agkapidua wenno pulos a di agkabagian iti tunggal maysa kadagitoy.

Ti nagan laengen iti pangiyarigan. Ti Elpidio?  Nagtaud iti balikas a Griego (Hope iti English). Namnama iti Iloko.

Ti nagan a Juan de la Cruz  (Spanish) nga isu ti pakabuklan ti balikas a Filipino/Pinoy. Apay nga Spanish ita ti maar-aramat (Juan de la Cruz) a pangdakamat ken ni Filipino/Pinoy?  Nagtaud ti puli ni Filipino/Pinoy manipud iti dara ti Espanol.

Kasla met laeng ti paggaayat a sida ni pada nga Ilokano – ti pinakbet (manipud iti balikas a pinakebbet) a naglalaok iti bunga ti tarong, okra, kamatis, kabatiti (silky gourd); pinitpit a bagas ti laya, digo ti bugguong (fish sauce) ken dadduma pay a ramenna (engridients). Naimas a sida a paggaayat unay ni pada nga Ilokano

Nagduyoskami met nga agsurat iti daniw. Pangradio ken pangpablaak. Ditoy a masapul ti nasedsed a balikas.Masapul nga ammo dagiti aramaten a tumutop a balikas (diction). Ti daniw ni ayat, masagsagang dagiti di pay naatur a daniw.

Padasen man a pagdasigen ti apges ken panaas. Ti pangarigan no nakumpay ti ramay. Agimbudo ti bibig: “apuonay nga apgesnan! Apuonay a panaasnan!”

Agpada ti kayat a sawen ti apges ken panaas. Agpada a mangiladawan iti rikna gapu iti  gubuay iti panakasugat.

Immunan a nagraira ken inarakop iti aginaldaw a pannakisarsarita iti panagaramat kadagiti Iloko-Spanish (maysa ditan ti panangsabali ti annuroten nga Iloko orthography). Ti c, kukua ti Spanish. Ti k, kukua ni Ilokano. Inrugi daydi Francisco Lopez  (Priar Priest) ti panagaramat iti letter k iti panagsurat iti Iloko (Lopez Syndrome?). Nagangayanna, ti balikas a caramba (Spanish), nagbalin metten nga Iloko-Spanish: karamba. Idi agangay, agarup maleblebgan  metten ti patarusna iti Iloko (ti caramba/karamba): malabi.

Simmaruno a nagraira ti Iloko-English/Iloklish. Daydiay teen-ager (iti English), tin-edier metten iti Iloklish. Agarup a maleblebgan metten ti patarusna (teen-ager/tin-edier) iti Iloko: agtutubo.

Dagiti agtutubo a kuna ti Nailian A Bannuar ti pagilian, Dr. Jose P. Rizal a THE YOUTH IS THE HOPE OF THE MOTHERLAND.

Dagiti agtutubo iti agdama ti namnama ti pagilian kasta met dagiti agnaed iti Kailokuan a pakaiyallatiwan ti timon iti pannakaiturong ti pagimbagan ti pagsasao nga Iloko. Ti tinawid a bukod a dila (native tongue), masapul a matagiben. Maipanakkel ta dayta ti mujon a pangtuntonan iti puli a nagtaudan. No agsaoka iti Iloko, ammoda a patnengka nga Ilokano. Pasaray Saluyot, kunada ken ni Ilokano. Uray mapuoran ti daga a nakaregregan ti bukel ti saluyot, agrusingto a nabaludbod. Naimas a sida ti bulong ti saluyot aglalo no maipakbet. Makapasalun-at pay. Paggaayat kano idi sidaen ni Cleofatra.