Kammayet dagiti literatura Ilokana ken kultura iti amianan

(Second part of a series)

PANAGILIBRO:

Uray idi 1935 sakbay ti 1946 Filipino Mass Migration babaen iti SS Maunawili ken SS Falcon, ken kalpasan ti Umuna nga Isasangpet dagiti 15 nga Ilokano a taga Candon, umuna a sakada a bin-ig a lallaki ken bin-ig nga Ilokano, babaen ti SS Doric idi Disiembre 20, 1906, iparangarangen dagiti binatog da FRANCO MANUEL KEN BENITO DAGUIO, 1935, kastoy ti kangato ti arapaapdan nga agilibro ken mangtagiben kadagiti sinurat a prosa, piksion, dandaniw nga Ilokano iti libroda:

“ADU A RIKNA [wenno Day-eng Kararua]” – Franco Manuel ken Benito L. Daguio 1935

“Napateg Kurditan Samtoy ---- ti kurditan Samtoy adda a palagdaen na kadatayo dagiti makatubay nasudi a kabibiag kailukoan ken kadawyan tattao ti daga a nakayanakan. No adda mangpasalibukag kariricna ken mangpadaeg kinasaririt maipapan waden, gakat wenno kababalin sangkailian, dayta ti masarakan a biagen ken ipatpateg ti kurditan Samtoy [saomi ditoy].

Masapul unay a dagiti nakaduayyaan nupay naintuodan a banbanag isu da ti mataginayon ken di tagilipaten ket bin-ig da kuma a mangmurmuray kadatayo babaen pannakaibisik da kadagiti binatog kurditan Samtoy.

Ngarud, intay agbasa ken agpartuat kadagiti nadaegan a dandaniw, tularamid ken pasintawi iti Samtoy. Kadakuada sapulen tayo ken itukit tayo dagiti bin-i ti Samtoy isu danto met ti mangbiag nagnagan tayo kadagiti kaputotan.

Ti kurditan Samtoy napateg to nga agnanayon no dagitoy ti paaddaenna; dana a mangiturong kadatayo iti natarnaw a panagbiag; taeng a pangikaraptan naliday a biag tapno naragsak; padpadas a bin-ig a laglagip ken ay-ayat; biag a nakawesan dayag ti Namarsua iti Sapasap”

***

Iti Gumil Hawaii Anthology: “UTEK NI KAYUMANGGI”: These are living proofs that this organization is accomplishing its mission and showing signs that it is coming of age. The literary artistry displayed in the construction of the writings contained in this book is a tribute to the imagination, mental resourcefulness and patient pursuance of a dramatic triumph in the minds of the writers.

Needless to say, these achievements were largely inspired by the devoted President Pacita C. Saludes, supported by such prolific writers Mario Albalos, Amado Yoro and others. – Rev. Juan F. Dahilig, Adviser.

***

PLUMA: SIIT KEN ROSAS 1988 – AMADO I. YORO

PAKAUNA ITI PLUMA: SIIT KEN ROSAS 1988 Yarigko ti panagsurat iti panagtalon. Adda bin-i nga aggapu iti nabun-as a dawa, a kunak, dagiti dawa ti biag, dagiti gapuanan, nga isuda ti pammaneknek ti kaadda ti maaramidan a paset ti bangbangonentayo nga agamang ti Literatura Ilokana, ti bukod a pagsasao – ken literatura. Ti panagilibro ket maysa a kita ti panagani a pannakurnos dagiti sinurat, prosa man, piksion, daniw man ken ania a sanga ti literatura [genre]. Isuda man dagiti bunga ti isip ken imahinasion a naabel kadagiti pampanunot.

Arapaap ti maysa a mannurat ti pannakatipon dagitoy a bunga ti tarigagay, ken sirib a manmano nga adda a saguday ti tao. No adda panaginaw iti INA a mangsikog ken mangawit ti buklenna a biag, adda met iti mannaniw wenno mannurat. Ta maysa met a panaginaw iti panangputarna dagiti pampanunot, regta ken sirmata, ti umno ken nainsiriban a balikas. Dayta ti tagibien ti kalikagum tapno buklen ti lubong ti biag, ti kinamannaniw ken kinamannurat, tapno agbalinda a naindaklan a gapuanan.

Maysaak nga Ilokano. Nagtaudak iti nanumo ngem nadayaw a kaamaan ti mannalon. Natagibi ken natiltilak iti rigat. Iti arubayan ti dadapilan, ti katabakuan, ti kapagayan ken kaunasan. Ket no adda dagiti inar-arapaapko nga aramiden, uray idi ubingak pay, uray ita ta dakkelakon, nga uray idi addaak pay iti lugarmi, nga uray addaakon ti ballasiw-taaw a nagbalin a maikadua a taeng, iti labes ti panagayatko iti nakayanakak a daga ken iti lugar a timmaoak, ket dimmakkel met ti tarigagayko tapno sanguek idan – kas kontribusionko iti tay-ak ti panagsuratan. A kabayatan nga aglabas ti aldaw, ibilangko a kanayon ti bagik nga aginaldaw nga agsursuro ken makipagad-adal nga agsurat. Nailaga daytoy a tarigagay iti adu a pannakigasanggasat, pannubok ken pannakapaay. Dagiti pannakadaleb ken pannakaitublak. Isu pay la dagitoy a tarigagay ken essem, itoy nga ibabangon tapno magna – umaskaw uray iti kabassitan nga addang kas pangrugiak. Siak pay laeng, ken latta, daydi sigud a mangipatpateg, mangitangtangsit a nagtaudak iti puli ken pagsasao.

Maysa a panangtaliaw iti naggapuak daytoy a banag. Adda dagiti biddut, ngem kunak: tunggal biddut ket puonan nga agdur-as ken agballigi. Ammok a saan a maladaw tapno makipagmuliak iti itatakder ti maysa a pasdek wenno institusion nga agbalin a kameng dagiti teddek ken panuli dagiti masursuraten a pakasaritaan ti Literatura Ilokana.

Sangkakunatayo nga agbirbiroktayo iti henio a sibibiag. Patiek: datayo ti puso, kararua, rikna, pulso, lasag ken bitek ti panawentayo a naibugas ken maibinggas iti buklentayo a gapuanan. Datayo ti mensahero a mangaw-awit ti lengguahe, ikawestayo ti galad, ken balor ken daeg ti kulturatayo – uray sadino a lugar. Datayo ni mannalon, ni agmulmula ken agay-aywan iti kinelleng a yan ti saguday, bassit man wenno dakkel ti akemtayo, ti nasken: mabigbigtayo a taraudinatayo da Pedro Bucaneg ken Lam-ang.

Nanumo man dagiti gapuanak a linaon daytoy a libro, isuda ketdi ti pudno a rikna, bael ken sirib a nagaw-atko iti wada, sin-aw ken urnos ti panunotko nga agsurat. Maidiligda man iti sabali a rukod ken timbang, isuda ti pudno a rikna, anag, sudi, pintas, panirigan ken panangimutektek tapno aggarawda a mangitakder ken mangitandudo iti biag ken pakasaritaan ti nagtaudak, ken ti kina-Ilokanok. Bassit man dagitoy, ngem patiek a dakkelen a pangrugiak. Kunak iti bagik: nasaysayaat nga amang ti bassit a pangrugian ngem iti pulos a saan a marugian – a di met aramiden. Patiek a ti rugi, isu ti puon ken pondasion; isu ti ridaw ti amin a ruangan a serkan tapno makadanon iti laem; isu ti tukad a pangrugian ti amin nga agdan iti panagpangato.

Ti RUGI, bassit a rugi, kas itay naisarusar a bin-i a pagay, itan, mairikda iti umayen a panagtutudo ken umasidegen a panagtalon – ti panagitukit. Agiriktayon, agbunubontayo, ti panagtalon umayen – ket ti pagay dumakkel manen a mangibunga ti sabali a bin-i. Dayta ti panagtultuloy nga aggipi ti pagay ni agmulmula ken mannalon, agtuloy nga agtulid ti rueda ti biag….

***

Kastoy ti insuratko iti paset ti pakauna ti libro a “Mga Uban at Rosas – 1990 ni Mario Abinsay Albalos. “Ti panagilibro iti gapuanan ken sinurat ti maysa kadagiti kangatuan nga arapaap ti mannurat iti panagsuratna”

“Patiek a panawenen tapno mailibro dagitoy a gapuanan. Natalged la ketdi dagitoy a sinurat no maurnosda iti sibubukel a libro. Agbalinda a manipesto nga agsaad iti biblioteka wenno barukong ti “sarusar” dagiti mannurat. It man imeng, laem, sagumbi, talged daytoy a sarusar, agsaonto latta dagiti balikas iti panaglabas ti aldaw. Mabalindanton nga isaoan ti bukodda a panawen, ngamin, inikkanen ni mannurat ti bukodda a biag, puot, garaw ken riknada.

MGA UBAN AT ROSAS 1990 – Mario Abinsay Albalos

Idi dawaten ni Mario Albalos a dakami ti mangsurat ti pakauna wenno Introduction ti librona: Mga Uban at Rosas – 1990 [translated by Reynaldo A. Duque], saanmi a mapagkedkedan, saan a gapu ta imbilangmi a kabsat iti pluma, ngem gapu ta maysa a mannurat ken mangipaptpateg, kas kaniak, ti bukod a literatura – iti bukodko a nakayanakan a pagsasao.

Kas kaniak, nangato ti arapaap ken sirmatana iti nagan ti literatura Ilokana. Adda kayatna nga ibati a tugot ken nalawag ken nadayaw a ladawan ti kaputotanna. Iti tay-ak iti literatura, ipanekneken dagiti dadakkel a bagi ti prosa a nasuratnan. Saan a barengbareng ti panagsurat.

Piksion, prosa, mabalin a naibatayda iti pudno a pasamak ken padas ti biag.

Maibilang ni MAA kadagiti kaaktibuan a mannurat kadagiti panawen ti 1970-80’s. Prize winner iti Gumil Hawaii ken dadduma a salip.

[Mga Uban at Rosas: 1 nobela; 11 sarita; 1 drama]

***

BIN-I TI BIAG 2005 – Francisco Tubon Ponce

As an Ilocano writer, from Ilocos Sur, it is my duty and responsibility to write in the preservation of our Iloco literature and the culture in our own. Besides, it is my humble contribution and accomplishment in the propagation and enriching both literature and culture.

“Bin-i Ti Biag” is edited by Cles Rambaud of Bannawag. Brainchild of Gumil Filipinas and former Bannawag Managing Editor Juan S.P. Hidalgo, Jr., “Adtoy a mainayon iti agamang iti Literatura Ilokana iti Hawaii daytoy a libro ni FTP. Mapadayawantayo amin iti panangilibro ni Apo Ponce kadagiti nobela, sarita ken daniwna. Paneknekan ni Apo Ponce nga iti laksid iti adu a pakakumikoman ti mannurat iti panangpatan-ayna ti pamiliana, iti trabaho ken komunidadna, sisasagana nga agsakripisio iti panangputarna iti literatura, ken mangibati iti permanente a tatawiden. Wen, maysa manen a libro a panuli ti Literatura Ilokana a mainayon iti umat-atiddog a listaan dagiti libro ni Ilokano iti Hawaii ken Filipinas.

“Adda kabukbukodan a kayaw ken ray-aw dagiti agbibiag kadagiti nobela ken sarita ni Ponce. Matda nga umis-isem, no adda man mapaellek, ti agbasa kadagitoy, wenno isagidna ti tammudona iti suli dagiti matana, ket patien lattan a naibasarda iti kinapudno, ken iparangda dagiti nakaay-ayat ken makapaleddaang a padas ti maysa nga Ilokano iti ganggannaet a daga. Saan met a maliklikan ni Ponce ti manglagip ti away a dinaklan ken pinanawanna, a pakariknaan iti itataliaw a napnuan iti panangilala. Nalabit a kastoy a talaga ti asino man nga umadayo. Adda latta naragsak nga away a sublisublianna, no di man iti lagip, agawid a mismo tapno mapan umiliw. – JSPH,JR.” 

(To be continued)